Azərbaycanın orta əsrlər dövründə tikilmiş görkəmli
türbələr içərisində xüsusi yer tutan türbələrdən birisi də Şamaxı rayonunun Mərəzə
kəndində, dağın döşündə tikilmiş ikimərtəbəli Diri-baba türbəsidir. Diribaba türbəsi
həm də xatirə məscidi vəzifəsini daşıyır. Bu türbə hər bir zaman buralara gələnlərin
nəzərini, diqqətini özünə cəlb etmişdir. Türbə, özünün fövqəladə bir görkəmi və
plan quruluşuna görə Azərbaycanın başqa türbələrindən ciddi surətdə fərqlənməsi
ilə, hələ XVII-XIX əsrlərdə Azərbaycanda olmuş səyyahların və memarların diqqətini
özünə cəlb etmişdir.
Bu,
qayada qurulmuş nəhəng qartal yuvasına bənzəyən abidə ağ ahəng daşından
tikilmişdir və qəribə, qeyri-adi və cazibədar memarlıq gözəlliyi vardır. Türbəyə
getmək üçün dərədən keçməli və düz divar kimi yüksəyə dırmaşmaq lazım idi.
Memar abidəni yerləşdirmək üçün dərənin kənarındakı qayada süni mağara açmış və
abidə onun içində inşa olunmuşdur. Məhz elə buna görə də abidənin yalnız bir
fasadı vardır, qalan tərəfləri isə qayanın içərisindədir.
Türbə ikimərtəbəlidir.
Birinci mərtəbədə iki otaq vardır.Bu otaqlar cənub tərəfdən fasadda iki çatmatağla
qeyd edilmişdir.Bir pəncərəli sol tərəfdəki otağın daxilində tavan çatma formasındadır.Ondan
sağdakı kiçik kvadrat otağın tavanı isə səkkizkünc günbəzlə örtülmüşdür.Bu otaqdakı
çatmatağlı çıxış yolu ikinci mərtəbəyə aparan pilləkənlərə çıxır.
İkinci mərtəbə
bir geniş mərkəzli günbəzli otaqdan ibarətdir.Bu otaq aşağıdakı iki otağın sahəsi
ölçüsündədir.Otaq xaricdən sferik formalı günbəzlə örtülmüşdür.Günbəzin dayağı olan
künc trompları daş üzərində oyma nəbati naxışlarla bəzədilmişdir.
Böyük otağın
fasada açılan,eləcə də Şərq və Qərb tərəfə baxan işıq gələn açırımları vardır. Otaqdan
şimal tərəfə açılmış iki böyük açırım türbəni qayadakı mağara ilə əlaqələndirir.
Memarlıq
obrazının orijinallığı,tikinti kompozisiyasının təkraredilməzliyi və təbiət ilə
sıx əlaqəsinin olmasına görə bu abidə Azərbaycan memarlığı tarixində xüsusi yer
tutur.
Bu binada memarın
bir sıra maraqlı yaradıcılıq xüsusiyyətləri vardır. Onlardan fəza boşluğunun
plastik formalarla həllinin gözəl mənzərəli təbiətlə əlaqələndirilməsi,
qarmaqarışıq təbiət mənzərəsində memarlıq kütlələrinin ciddiliyini qeyd etməsi,
daxili fəza boşluqlarının düzgün təşkili, daxili həcmlərin tapılmış nisbətləri,
dekorativ oymaların gözəlliyi və sairəni göstərmək olar.
Binanın mərtəbələrini
bir-birindən ayıran dekorativ yazı kəmərində abidənin tarixi hicri 805 (miladi
1402)-ci il kimi göstərilmişdir.
Günbəzli
salonun tromplarının hörmə naxışları öz gözəlliyi və məharətlə işlənməsi
Şirvanşahlar saray kompleksinin eyni tipli dekorativ işləri səviyyəsindədir.Bu
trompların birində həkk edilmiş yazıya görə bu türbə ustad Hacının oğlu tərəfindən
tikilmişdir. Bu binanın memarlıq üslubu onu XV əsrdə Bakıda inşa edilmiş görkəmli
abidələr, xüsusilə Şirvanşahlar saray kompleksi ilə bağlayır.